چالش‌های توسعه روابط اقتصادی ایران و عراق
گسترش روابط اقتصادی با کشور عراق همواره یکی از اهداف کلی سیاست‌گذاری بین‌المللی ایران محسوب می‌شود، اما این هدف بنا به دلایل متعددی اجرایی سازی نشده و حتی وجود 8 گذرگاه مرزی و 1460 کیلومتر مرز مشترک با عراق هم به توسعه روابط اقتصادی-تجاری ویژه‌ای با این کشور نینجامیده است.
البته دلایل موجود را میتوان در دودسته دلایل ساختاری-دلایل کارگزاری و مشکلات موجود در عراق تقسیم نمود.
دلایل ساختاری: عدم تکمیل زیرساختهای ترانزیتی- ناهماهنگی دستگاههای متولی تجارت با عراق- ناهماهنگی‌های میان ادارات گمرگ، مرزبانی، سازمان استاندارد و محدودیت‌های ناشی از تحریم اشاره نمود.
دلایل کارگزاری و مشکلات موجود در عراق: تجارت و نادیده گرفتن اصول تجارت مدرن در کنار عدم توجه به سلیقه مصرفی مردم عراق و مطالعه دقیق بازار، رقابت مخرب تجار، صادرات برخی کالاهای بی‌کیفیت، ضعف در بسته‌بندی، عدم تلاش برای انعقاد قراردادهای بلندمدت و بی‌توجهی به مسئله مهم سرمایه‌گذاری و تولید در عراق را میتوان نام برد.
راهکارها و راهبردها
1. تغییر ویترین صادراتی به عراق
2. تقویت شبکه تجاری
3. تقویت صادرات خدمات به‌ویژه در حوزه فنی و مهندسی
4. ایجاد هماهنگی و سازمان‌دهی بین نهادهای تصمیم گیر
5. انعقاد قرارداد تجارت ترجیحی
6. تقویت ساختار رایزنی بازرگانی و استقرار حداقل 5 رایزن اقتصادی در شهرهای بزرگ عراق
7. استفاده از منابع صندوق توسعه ملی جهت افزایش سرمایه صندوق ضمانت صادرات
8. ایجاد نمایشگاه دائمی تولیدات ایرانی در عراق
9. استفاده از بانکهای غیرتحریم ثانویه در تجارت با عراق
10. انعقاد قراردادهای طولانی‌مدت درزمینه صادرات گاز و برق
11. تهیه سند پنجره واحد گمرکی اشاره نمود.
کشور عراق به‌طور متوسط سالانه 80 میلیارد دلار درآمد صادراتی دارد. به دلیل اتکای 90 درصدی صادرات این کشور به نفت و بیش از 80 درصدی بودجه عراق به صادرات این محصول، نبض تجارت این کشور را میزان تقاضا و قیمت بازار نفت مشخص می‌نماید.
نمودار تجارت ده‌ساله عراق(2020-2010) به میلیارد دلار
شرکای تجاری عراق: برمبنای آمارهای بانک جهانی در حال حاضر کشورهای چین، امارات، عربستان، ترکیه، ایالات‌متحده و ایران بزرگترین شرکای تجاری عراق هستند.
عمده محصولات وارداتی عراق شامل ماشین‌آلات صنعتی، وسایل نقلیه به‌ویژه خودرو، مصالح ساختمانی، انواع پلاستیک و محصولات پلیمری، سوخت‌های معدنی، لوازم‌خانگی، مواد غذایی و پوشاک است.
وضعیت تجارت ایران و عراق: براساس آمار سازمان توسعه تجارت، در سال 1397 ایران با 8.9 میلیارد دلار صادرات کالایی به این کشور 13 درصد کل بازار واردات عراق را در اختیار داشت که در سال 98 با کاهش واردات عراق از ترکیه، سهم ایران در بازار عراق به 16.8 درصد افزایش یافت.
در سال 1397، عراق دومین مقصد صادراتی ایران پس از چین تبدیل شد و در پایان سال 1399 عراق با 7.3 میلیارد دلار همچنان دومین مقصد بزرگ صادراتی کشور بود.
روابط اقتصادی ایران و عراق در سال‌های اخیر تابع مؤلفههای متعددی از قبیل: نحوه تعامل بانكهای مرکزی دو کشور، ممنوعیتهای صادراتی از طرف ایران، کیفیت کالاهای صادراتی و ساختار رایزنی بازرگانی در عراق بوده است. بازسازی ویرانیهای ناشی از حضور تروریسم در عراق بیش از 200 میلیارد دلار فرصت اجراي پروژه در این کشور برای ایران فراهم آورده است.
عمده صادرات ایران به عراق را محصولات کشاورزی خام، مصالح ساختمانی، انواع روغن‌ها و انواع هیدروکربن‌ها و برخی محصولات پلیمری تشکیل میدهند. این مسئله نشان از سطح پایین فرآوری محصولات و صادرات کالاهایی با ارزش‌افزوده پایین به این کشور دارد. به‌طور خاص باید گفت که عراق مهم‌ترین واردکننده محصولات کشاورزی ایران از قبیل گوجه‌فرنگی، خیار، هندوانه و … به شمار می‌آید. در مورد مصالح ساختمانی نیز باید اشاره کرد که براساس آمار اتحادیه صادرکندگان کاشی و سرامیک، عراق مقصد بیش از 60 درصد صادرات کاشی و سرامیک و سنگ‌های ساختمانی ایران به شمار می‌آید. از سوی دیگر، روزانه بیش از 9 میلیون لیتر بنزین و گازوئیل به عراق و به‌ویژه مناطق کردنشین صادر می‌شود که همین امر عراق را به یکی از بزرگترین واردکنندگان سوخت‌های فسیلی از ایران تبدیل کرده است.
چالش‌های توسعه روابط اقتصادی ایران و عراق
چالش‌های ساختاری: عدم تکمیل خطوط ترانزیتی- تراز تجاری نامعقول- تحریم‌های بانکی- عدم کارایی ساختار رایزنی بازرگانی- عدم پوشش ریسک صادرات- تعدد نهادهای تصمیم‌گیر در تجارت دوجانبه- عدم‌حمایت لجستیکی از تجار
چالش کارگزاری: ناهماهنگی گمرکی- تجارت سنتی و مبتنی بر پیله‌وری- ضعف در ایجاد شبکه تجاری- ضعف در بسته‌بندی محصولات صادراتی- ضعف در بازاریابی و تبلیغات
چالش‌های درون محیطی عراق: ناترازی بودجه عراق- وابستگی پول ملی عراق به دلار- تحریم‌های برق و گاز- ممنوعیتهای وارداتی عراق- عدم همکاری مسئولین اقتصادی عراق
ملاحظات امنیت اقتصادی: تأمین نیاز ارزی کشور- تأمین نیاز کالاهای اساسی- تسهیل حضور شرکت‌های پیمانکاری ایرانی- تدوین قرارداد تجارت ترجیحی- حمایت از ایجاد پنجره واحد گمرکی
الزامات راهبردی و عملیاتی: تغییر ویترینی صادرات به عراق- ایجاد موازنه تجاری- تقویت شبکه تجاری- ایجاد هماهنگی و سازمان‌دهی بین نهادهای تصمیم‌گیر- توجه ویژه به نقش ترانزیتی- انعقاد قرارداد تجارت ترجیحی- تجارت با دینار عراق- برقراری روابط کارگزاری بانکی- صدور ضمانت‌نامه حاکمیتی- ایجاد نمایشگاه دائمی از محصولات ایرانی- خنثی‌سازی تبلیغات منفی علیه ایران
یکی از معضلاتی که تجارت خارجی ایران در خصوص عراق؛ صادرات برخی کالاها و خدمات بی‌کیفیت به بازار عراق است که سرمایه اجتماعی تولیدات ایرانی در این کشور را با تهدید مواجه کرده است. برای حل مشکل فوق میبایست با همکاری گمرک، سازمان استاندارد و وزارت صمت، نظامی از رتبه‌بندی شرکتها در بازارهای هدف به‌ویژه عراق ایجاد شود.
پیشنهادات اقتصادی
فعال‌سازی خط لوله گازی بصره– تمرکز بر گسترش صادرات برق و خدمات نگهداری شبکه– تکمیل خط آهن شلمچه بصره– تقویت صادرات خدمات فنی و مهندسی
